Luberisse Celestin (1979) ta pará entre su kabritunan i karnénan. Buts na su pia, paña mará na kabes, anto kamisa ku manga hisá pa su barika keda fresku. Goloso e lamchi na su brasa ta bebe e lechi den e bòter. Atento su yu Dialine di ocho aña ta wak kon su tata ta kuida e bestianan. Su yu hòmber Jean di 16 aña ta trahando parti patras riba e tereno. Méskos manera su yunan awor, Celestin a siña bida di kunukero, tempu ku e tabata mucha serka su famia na Haiti. Simplemente dor di opservá i yuda. Su mayornan, abuelonan, tio i tianan, nan tur ta den kultivo di fruta i bèrdura. Pero ta ora Luberisse Celestin a yega Kòrsou numa, el a saka su soño komo agente polisial for di su kabes.

Pictures by © Berber van Beek www.studiorootz.com

 

E tin 21 aña na momentu ku na febrüari 2001 e yega Kòrsou pa Festival di Tumba. Luberisse gusta músika, ritmo i kanto. Ta su manera pa hasi su kabes bashí. Ora su amigunan kont’é di e festival na Kòrsou, e mes ke bai e festival pa eksperensi’é personalmente. Celestin ta keda Kòrsou. E komunidat haitiano estrecho ku tin na Kòrsou ta bira su famia nobo. Nan ta yud’é ku trabou i kaminda pa biba. E ta kue djòp aki aya.

Na Bándariba Celestin i su kasá Joselene, ta probechá un oportunidat. For di aña 2012 nan a kuminsá lanta nan mes kunuku. Kompletamente for di sero. Nan ta traha duru i pasa hopi trabou. Anto tòg nan no lo ke otro. Ya komo ku esaki ta e esensia. Sin kuminda tur kos ta para. Asta ekonomia. No tur hende ta konsiente di esei. Pues Celestin mester splika su mes yunan ku trabou di un kunukero no ta ‘fis’ manera otro hende ta bisa nan. Ta nèt kontrali, e trabou di kunukero ta importante i balioso.

Kompartí

Pictures by © Berber van Beek www.studiorootz.com

“Nos ta lanta mainta tempran den kareda di kuat’or pa sink’or. Anochi dies or, nos ta bai drumi. Tin biá mi mester lanta mardugá pa mi kontrolá e bestianan. E ora ei mésora mi ta wak ku tur kos ta oké ku e tanki, anto riba tereno. Nos ta traha duru i nos ta hasi loke nos por riba un dia. Mi ta satisfecho ora nos logra traha seis pa ocho ora pa dia. Nunka un kunukero ta produsí pa su mes so, pero pa hinter komunidat. Nos ta yuda otro anto si por, nos ta kompartí loke nos tin. Esei ta e úniko manera pa bai dilanti. Trahandó huntu.”

“Mi ta konsiente ku bida ta algu importante. Ta importante ku nos ta kuida otro, pasó no tur hende ta haña e mésun oportunidatnan. Un ta mas sabí ku e otro. Esun ta haña mas gòlpi di bida ku e otro. Pero kada persona ta importante. Un bida sin amor, sin kontakto ku otro hende, esei no ta bida. Nos tin mester di otro. Mi ta purba di ta amabel i bon ku tur hende.”

“No, kultivo di bèrdura i fruta no ta difísil. Si bo gusta i hasié ku amor, bo ta siña lihé. Anto sí, bo mester tin amor pa e trabou akí. Méskos ku un mayor ku su yunan, un kunukero ta responsabel pa kuido di su mata i bestianan. Mi ta kontentu ku loke mi tin. Un dia tin sufisiente pa kumpra hopi pan, anto otro dia tin sèn pa ménos pan. Luho no ta importante. Hende ta bunita di su mes, no pa e pañanan ku e ta bisti i e kosnan luhoso ku e tin.”

Pictures by © Berber van Beek www.studiorootz.com

“Nos lo mester tin mas apresio pa loke nos mes ta kultivá na Kòrsou. Hopi hende ta asosiá trabou riba tera ku trabou di katibu di ántes. Nan ta gusta baila na un hòfi i kome dushi kuminda, pero nan no ta pensa ta di unda e produktonan a sali. Ta kiko bo ta buska ora bo bai supermerkado? Ko’i kome! Ta di unda esei ta bin? Fo’i tera! Nos komo kunukero ta sòru pa hinter mundu. Pa kuminda. Esei meresé hopi respèt. Kuminda ta bini na promé lugá.”

“Salú ta kuminsá ku bon kuminda. Hende mester kome. Esun ku no kome bon, no por nada. Esei tambe ta konta pa e hendenan bistí nèchi sintá tras di nan kòmpiuter na ofisina. Na Kòrsou ainda tin hopi tera liber pa produsí kuminda. Pero tur kos ta trata di sèn. Lo ta bon si tin mas atenshon pa e problemanan di kunukero. Pa sòru ku pueblo lo tin sufisiente ko’i kome den futuro. Esei ta bon pa hinter e isla. Bo so ku bo so, no por logra hopi, pero huntu sí. Huntu nos por yuda ekonomia krese.”

Pictures by © Berber van Beek www.studiorootz.com

Di mondi te hòfi

Celestin ta kalkulá ku su kunuku ta midi alrededor di dos hèktar. Aktualmente e tera ta plantá ku tur tipo di bèrdura i palu di fruta. Ora bo kore ku outo, riba parti haltu pasa e kunuku, djaleu bo ta mira palunan di papaya i palmanan di koko. Esaki ta totalmente un otro bista kompará ku dia ku Celestin i su kasá a disidí pa kuminsá un kunuku aki. No tabatin nada. Hinter e tereno tabata mondi. Tera tabata kankan di yerba malu, arbusto, mata i palu shimaron. Tabata usa e tereno remoto i bandoná akí, pa tira shushi afó i pa strep outo.

Den e último añanan nan dos a transformá e mondi den un hòfi fruktífero. Nan mes a planta kada simia den tera. Nan ta biba huntu ku nan dos yunan na un kas ku nan a konstruí kompletamente nan mes, riba e tereno. Kada piedra di nan kas, ta nan mes a pone. Celestin mes a traha tur instalashon. Djis banda di nan kas tin un tereno será ku 52 kabritu i 15 karné. E bestianan ta haña loke sobra di bèrdura i fruta ku tin riba e tereno. Anto nan ta kontribuí na produkshon di lechi di kabritu i karni di karné. Tras di e kouchi tin dos baki awa grandi ku ta yen yen di awa.

Pictures by © Berber van Beek www.studiorootz.com

Un par paso mas aleu bo ta kana subi e kunuku. Tur kaminda bo ta tende e mulinanan ku ta saka awa for di e posnan, ta krak i pip. Tras di un boske ku palu di papaya, bakoba i palma di koko, bo ta mira e kunuku hanchu yen di bèrdura i yerba. Aki riba un tereno habrí entre e solo kayente i bientu ku ta supla duru, tin entre otro tomati, kònkòmber, batata dushi, yambo, berenhèin, yuka, milon i pampuna. Anto bou di e sombra di un tela kontra solo ku sa ta hopi pika, e asina yamá schaduwgaas tin silantro, pitiseli i otro yerba. Di e manera akí un mondi ku bo no por a kana dor di dje, a kambia bira un botika natural yená ku kultivo saludabel i kurativo.

 

Sírkulo di bida

Plug, sembra, kosechá. Riba tera tin un sírkulo di bida chikí ta tuma lugá. Dia aden, dia afó. Kuantu, ku kua frekuensha mester sembra i kosechá, ta dependé di e vegetashon. Konsientemente Celestin a skohe pa un variashon di fruta i bèrdura amplio. Dje manera ei su famia por kome tur dia i e ta fléksibel pa ku su klientenan. Esakinan ta supermerkadonan i restorantnan. Ya komo ku kada kultivo tin su mes siklo. Bakoba, yuka i papaya ta kla pa kosechá despues di seis luna. Pero bonchi i kònkòmber ya despues di seis pa shete dia. Silantro despues di dos siman i warmus despues di seis siman.

Pictures by © Berber van Beek www.studiorootz.com

E kultivonan ta alterná. E kunuku ta partí den pida pida anto tin kanal ku ta un poko mas abou. Den e kanalnan ta planta e simianan òf krio. E ora ei ta kestion di chapi yerba malu, muha i pèilu wak kon ta bayendo. Méskos ku e ta kuida su mes yunan, asina Celestin ta kuida su kultivo. Debésenkuando e ta duna nan poko vitamina èkstra. Si ta nesesario e ta trata nan ku venenu biológiko. Por ehèmpel kontra pispis.

 

Tres pos i dos renbak

Na Haiti e mésun kultivo ta krese bou di sirkunstansia teribel. Pues ku un solo masha kayente i bientu ku ta supla duru. Méskos ku na Kòrsou, na Haiti disponibilidat di awa ta un di e preokupashonnan di mas grandi. Pero aya kunukeronan por konta ku awa di riu pa un parti di aña. Aki Celestin a haña otro solushon pa por tin sufisiente awa hinter aña. Na tres punto di e kunuku el a koba pos. E mulinanan riba e posnan ta saka e awa for di tera. Seguidamente e awa ta wòrdu di pòmp i transportá te na e kultivo pa medio di un ret di pipa.

Celestin mes a traha hinter e sistema di pos, mulina i pipa. Sigur e konstrukshon di e pianan di e mulinanan ku mester ta wáterpas, ta un asuntu ku ta rekerí masha konosementu. El a siña kon tur kos ta funshoná for di buki i kompanianan ku e tabatin kontakto kuné via imeil. E tabata hasi e kompanianan tur tipo di pregunta. Ainda e konosementu ei ta sirbié ora algu kibra. E mes ta mantené i drecha e sistema pa muha e kultivo.

Banda di e awa di pos, e matanan ta risibí awa di e dos renbaknan ku ta komuniká ku e sistema di irigashon. Na e kunuku mes tur trabou mester wòrdu hasí manualmente. Pipa i slan ku mester kambia di lugá, habri i sera kranchi. Esei ta algu ku ta riba programa diariamente. Pa Celestin esaki ta sinti komo un kompetensha. Ora un parti di e kunuki a haña sufisiente awa, e otro parti tin set.

Sistema pa duna mata awa ku kòmpiuter

Huntu ku su kasá, nan yu hòmber i dos òf tres otro hende, Celestin ta logra tene e kunuku na òrdu. E famia ta hinka tur energia i dedikashon den e kunuku. Ora por nan ta skohe pa renobashon. Otro simia, mihó opshon pa kombatí malesa di e matanan òf un solushon pa protehé e kultivo di e solo kayente – manera ku e schaduwgaas.

Si e lo tabatin e sèn, Luberisse lo a invertí den un sistema pa muha e kultivo pa medio di kòmpiuter. Ya di e manera ei e irigashon lo wòrdu regulá den diferente fase. Outomátikamente e produkshon lo subi. Méskos ku den kaso di uso di trèktòr i mashin. E ora ei e tin tur kos den su mes poder i e por tene su mes na un plan. E kompania lo bai dilanti.

Esei lo ta bunita. Pero nan ta traha ku loke nan tin. Pa Luberisse i Joselene gana plaka no tin prioridat. Nan ta satisfecho ku e kosecha di fruta i bèrdura saludabel. Anto asta si e kosecha no ta loke nan a fèrwagt, semper tin sufisiente pa kome. Fresku i natural.

 

(SITADO)

Huntu nos ta progresá

Yuda otro i kompartí loke bo tin

Salú ta kuminsá ku kuminda saludabel

 

(STREAMERS)

Celestin mes a konstruí e mulinanan

Kuminda ta bini na promé lugá

Respèt pa e kunukero

Di nada te un kunuku

 

LAGA UN KOMENTARIO

Please enter your comment!
Please enter your name here